De eerlijkste stad

Wie vanuit Amsterdam beneden het IJ een zomers fietstochtje wil maken door het prachtige Waterland komt het eerste stuk door Amsterdam-Noord. Al snel na de veerpont begint dan de Van der Pekstraat. Het was altijd een entree die alle negatieve vooroordelen over 'Noord' bevestigde. Vervallen huisjes, dubieuze snackbars, beetje groezelig, beetje crimineel. Maar kijk nu eens. De straat is geherprofileerd, met in het midden drie dagen per week een markt. De woningen zijn gerenoveerd, waardoor je opeens ziet welke architectonische waarde ze hebben. Er is een mix van winkels gekomen, met een strakke vormgeving die verraadt dat er een plan achter zit. Café Oud Noord, dat er altijd al was, heeft gezelschap gekregen van een skate-shop, trendy horeca en foodstores en een curiosawinkel van bewoners. En de grootste shock: er is een boekhandel.

De eerste gedachte is dat de veryupping van Noord nu dus ook al heeft toegeslagen in die sjofele Van der Pekstraat. Toch ligt het net even anders. Ruim tien jaar geleden lag er een omvangrijk sloopplan voor de straat en de omliggende wijk. Het zijn de bewoners zelf die hebben gestreden voor behoud en renovatie. Na een jarenlange strijd kwam er vorig jaar een afspraak tussen bewonersorganisaties, de gemeente en de woningcorporatie om meer dan duizend woningen op te knappen. En die boekhandel? Die is er mede gekomen dankzij een crowdfunding-actie van buurtbewoners.

Het bestaat dus: gentrification voor en door de oorspronkelijke bewoners. En dat is goed om te weten. Want er wordt op dit moment heftig gediscussieerd in Amsterdam, maar ook in andere steden, over ongelijkheid in de stad. Daarbij lijkt gentrification de grote boosdoener. De term is model gaan staan voor het opdrijven van vastgoedprijzen, het wegjagen van bewoners en het onbetaalbaar worden van wijken voor 'gewone mensen'. Het is een term die te pas en te onpas wordt gebruikt om aan te geven dat het geld regeert, met uitkomsten die we niet willen. Zo wordt het ook een beetje een slordig begrip. Want voor je het weet heet elke ruimtelijke verandering waarbij waardestijging optreedt 'gentrification' en dan mag er dus bijna niets meer.

Misschien is gentrification - sowieso een woord dat veel mensen niets zegt - gewoon niet de meest bruikbare term. Misschien hebben we behoefte aan een nieuw frame voor het debat over ongelijkheid in de stad. Eind juni stond de maandelijkse talkshow Stadsleven van Tracy Metz in het teken van de 'eerlijke stad'. Een van de gasten was financiëel geograaf Ewald Engelen, die met drie collega's het manifest How to build a fairer city in de Britse krant The Guardian schreef. Steden moeten hun succes minder afmeten aan prestige-projecten en aan de competitie met andere steden, vindt Engelen. Ze zouden minder moeten kijken naar de (internationale) ranglijstjes en zich meer moeten afvragen hoeveel bewoners daadwerkelijk profiteren van nieuwe investeringen en ontwikkelingen. Een kernzin uit het manifest (in de vertaling op De Correspondent): 'Het succes van een stad moet niet worden afgemeten aan haar relatieve omvang en haar vermogen om soortgelijke steden de loef af te steken. De graadmeter moet zijn of die stad in staat is alledaagse goederen en diensten te distribueren, die een zo groot mogelijk aantal inwoners een beschaafd leven kunnen bieden.'

Amsterdam-Noord is een mooie proeftuin voor die eerlijke stad. Het gouden randje aan het IJ blinkt steeds feller, de Noord/Zuidlijn zal het stadsdeel straks nog gewilder maken. Tegelijkertijd ligt achter die opgeknapte Van der Pekstraat een van de twintig armste wijken van Nederland. Het aantal bewoners dat van de voedselbank gebruik

maakt, neemt toe. Dat zijn mensen die zich niet druk maken om het hipheidsgehalte van hun buurt. Ze zijn bezig met de vraag hoeveel ze aan het eind van hun vaste lasten nog overhouden om van te leven. Verhuizen is geen optie, want de sociale huursector wordt overal kleiner en duurder. En dat heeft niets te maken met gentrification of met Amsterdam, maar alles met het landelijk huurbeleid.

De ironie is dat juist in het snel populairder wordende Amsterdam de sociale huren nog altijd relatief laag zijn. Er is nog steeds - dankzij inspanningen van de gemeente en de woningcorporaties - een grote voorraad sociale huurwoningen én er is een grote groep mensen die daarop is aangewezen. Vanuit hun (steeds minder) goedkope huurwoning zien bewoners hun buurt veranderen. En ja, pas gearriveerde kopers hebben gemiddeld hogere maandlasten dan huurders, maar de cijfers wijzen uit dat huurders een groter deel van hun inkomen kwijt zijn aan wonen en dat dit verschil toeneemt. En dan is er nog het 'airbnb-effect': in een steeds groter deel van de stad verdienen huizenkopers een deel van hun woonlasten terug met toeristisch verhuur, iets wat sociale huurders niet mogen op straffe van huisuitzetting. 

Het zijn allemaal redenen om zoveel mogelijk mensen uit te nodigen op het feest van de vernieuwing. En dat geldt natuurlijk niet alleen voor Amsterdam, maar voor alle steden met ambitie. Nu nog wachten op nieuwe ranglijstjes. Welke stad is het meest inclusief? Welke stad slaagt er het best in om ruimtelijke investeringen ten goede van de bewoners te laten komen? Welke stad is het eerlijkst?

Kaartlezen (8) - Lost in Manipulation

Kijk eens goed naar dat logo van Kompas Koerier. Op subtiele wijze laat het 'inter & nationaal' pakjesbedrijf weten dat Vlieland toch echt te ver weg is. Het staat gewoon niet op de kaart. Bij Multi Service IJmond daarentegen is het IJsselmeer ingepolderd. Of willen ze misschien duidelijk maken dat je ze ook mag bellen als je midden op het water opeens asbest in de boot ontdekt? En het fraaie logo van schoonmaakbedrijf Ring Holland laat zien dat een kustlijn snel kan veranderen. Let vooral op de versterking van de Noordhollandse duinen. 

Nederland krijgt cartografisch heel wat te verduren. Bovenstaande foto's zijn slechts de oogst uit één Amsterdamse buurt. Je komt de vreemdste kaartjes tegen op het web, op straat, in kranten en tijdschriften. Met misvormde of samengesmolten eilanden, akelige overstromingen of nog onbestaande landaanwinningen. Nederland is natuurlijk ook een ingewikkeld land met al dat water, lastiger dan bijvoorbeeld België waar het alleen met het stukje Scheldemonding bij Antwerpen mis kan gaan. Een kaart van Nederland is eigenlijk altijd een compromis. De Afsluitdijk weglaten doet gedateerd aan. Maar een kaartje dat ook de Houtribdijk, de Zeeuwse dammen en de Flevolandse bruggen laat zien, wordt al snel te gedetailleerd. Een oplossing voor dat dilemma is om een heel nieuw kaartje te maken dat alleen de essentie laat zien; vijf bolletjes voor de Waddeneilanden, een uitsparing voor het IJsselmeer en een uitstulping voor Zeeland en Zuid-Limburg. Een soort karikatuur eigenlijk. Daar is Nederland dan wel weer heel geschikt voor. Het logo van de nieuwe partij VNL, van lijsttrekker Bram Moszkowicz, is daar een goed voorbeeld van:

Blijft natuurlijk de vraag waardoor die rare kaarten ontstaan. Mijn vermoeden: bewerking. Er is een goede basiskaart gebruikt, maar tijdens het scannen, knippen en plakken, verkleinen of vergroten zijn er vreemde dingen gebeurd. Een geval van lost in manipulation. Want afbeeldingssoftware kan tegenwoordig veel, maar er is nog altijd geen functie die waarschuwt: 'Bij deze bewerking gaat er een eiland verloren. Wilt u toch doorgaan?'

Verschenen in Geografie, uitgave van het KNAG, juni 2015