Amerika in romans (3)

 

 

Philip Roth - The plot against America (2004)

Roth beschrijft hoe het zou zijn gegaan als in 1940 niet F. D. Roosevelt zou zijn herkozen, maar de antisemitische en nazi-vriendelijke Charles Lindbergh president was geworden. Na de verkiezing van Trump werden er regelmatig parallellen getrokken tussen de roman en het huidige Amerika. Lodewijk Asscher deed dat bijvoorbeeld in De Wereld Draait Door. Dat riep ook weer tegenreacties op. Want je kon veel zeggen over Trump, maar hij was toch geen fascist?

Tsja. Er zijn vast hokjes op de fascisme-checklist die bij Trump niet aangekruist hoeven te worden. Evenzo is Charles Lindbergh, de eerste piloot die een transatlantische vlucht maakte, geen vuilbekkende ophitser, maar eerder een gladjakker die zijn nazi-sympathieën in redelijk klinkende taal verpakt. En een antisemiet dus. In de roman worden Joodse jongeren uit de steden naar gastgezinnen op het christelijk-conservatieve platteland gestuurd, met als doel om ze te herprogrammeren. Uiteindelijk worden zelfs hele gezinnen verspreid. Dat lijkt meer op goed georganiseerd fascisme dan op het chaotische governing by twitter van Trump.

Toch vind je overeenkomsten tussen het Amerika in de roman en dat van Trump. Zo is er het isolationisme, waarbij de regering-Lindbergh zich afzijdig houdt van de Tweede Wereldoorlog, die een ‘Joodse oorlog’ zou zijn. Ook in de roman worden oude Europese bondgenoten (de Britten) opzijgeschoven voor een schimmig verbond met een autoritair regime (Nazi-Duitsland), waarmee het zoveel makkelijker zaken doen is. En wordt daar over gelogen: Lindbergh houdt vol dat de frequente bezoeken aan zijn nazivrienden in Duitsland in de jaren voor zijn verkiezing tot president in dienst van de Amerikaanse overheid waren.

Er is ook de sluipende normalisering van racisme, met dank aan de welwillende medewerking van opportunisten en nuttige idioten. Zo krijgt Lindbergh steun van een invloedrijke rabbijn. Die maakt  hem ‘kosher’, zoals een personage opmerkt, ‘niet voor de Joden, maar voor de goyim’. Er is de steeds grimmiger en gewelddadiger radicalisering van degenen die zich als eersteklas-Amerikanen beschouwen en vinden dat andere bevolkingsgroepen zich koest moeten houden. Er zijn de complottheorieën: een journalist, de meest uitgesproken criticus van Lindbergh, wordt ‘betaald door de Britse regering’.

De polarisatie verscheurt ook het gezin Roth in New Jersey, waarvan de jongste zoon Philip de verteller is. Zijn oudere broer is een van de tieners die mag meedoen in het overheidsprogramma van Lindbergh. Een tante trouwt met de Lindbergh-gezinde rabbijn. Een neef vecht in de oorlog voor het Brits gezinde Canada en keert gewond en getraumatiseerd terug naar de VS. Uiteindelijk verliezen ook in The plot against America de nazis de oorlog. Maar de schade van het fascistische experiment is dan al aangericht.

 

Jeffrey Eugenides - Middlesex (2002)

Zelfs binnen het genre great American novel, waarin niet wordt gekeken op een verhaallijn meer of minder, is Middlesex een wijdvertakte roman. Het zijn bijna drie romans ineen. Eén over de migratie van Grieken naar Amerika. Een tweede over de Amerikaanse droom, beschreven aan de hand van de bloeitijd en de neergang van autostad Detroit. En een derde over die andere, universele droom: het recht om te mogen zijn wie je bent. De hoofdpersoon Calliope (later Cal) Stephanides is geboren als meisje maar krijgt in de puberteit mannelijke geslachtskenmerken.

De grootste kracht van de roman is hoe je als lezer wordt meegenomen door de hoofdpersoon, geboren in een traditionele Griekse migrantenfamilie met vaste rituelen en rolpatronen. Hoe ze langzaam begint te begrijpen waarin ze verschilt van andere meisjes. Hoe ze zich heel lang blijft aanpassen; als ze maar niet ongesteld wil worden, doet ze met veel theater alsof. Haar geslachtsdeel noemt ze in gedachten ‘de crocus’. Het meisje uit haar klas op wie ze verliefd wordt, krijgt geen naam en heet alleen The Object, een mooie omdraaiing van wie de vreemdeling is en wie niet.

Calliope wordt pas geboren als het verhaal al een eind op weg is, nadat ze de migratiegeschiedenis heeft verteld van haar Griekse grootouders, die in 1922 ternauwernood een brandend Smyrna (nu Izmir in Turkije) ontvluchten. Dat perspectief van een hoofdpersoon die terugkijkt op wat er is gebeurd, is ook nodig om de lezer inzicht te geven in het dubieuze handelen van dokter Peter Luce, de New Yorkse arts die Calliope onderzoekt als haar ouders eindelijk hebben ontdekt dat er ‘iets’ met haar is. De beroemde arts ziet snel genoeg dat 'Callie' genetisch een man is. Maar hij wil graag zijn theorie bevestigd zien dat gender-identiteit los staat van genetisch geslacht. Dus moet onderzocht worden wat ze ‘eigenlijk’ is. Het is een grote vergissing. Luce onderschat hoe bekwaam de veertienjarige de rol speelt die van haar wordt verwacht, zowel door haar familie als op haar keurige middenklasse-school: dat ze een echt meisje is, dat zich meisjesachtig gedraagt. Als het oordeel komt – Callie heeft een ‘vrouwelijke identiteit’ en moet worden geopereerd en met vrouwelijke hormonen worden behandeld – begrijpt Cal dat ze, of eigenlijk dus hij, voor zichzelf moet kiezen. Hij slaat op de vlucht en komt uiteindelijk terecht in San Francisco.

Het grootste deel van het verhaal speelt zich af in Detroit. De stad waar Ford in 1913 de lopende band invoerde en waar honderdduizenden arbeidsmigranten naartoe trokken voor een beter leven. Uit Europa, zoals de Grieken in de roman, maar ook zwarte Amerikanen uit het Zuiden van de VS. Detroit is nu een van de meeste gesegregeerde Amerikaanse steden. Middlesex laat zien hoe die scheiding begon. Aan het begin van de roman is Detroit een gemengde stad met bloeiende migrantenwijken, waarin arbeiders met de tram naar de fabriek gaan. Tramlijnen die later werden weggeconcurreerd door de aanleg van snelwegen naar de nieuwe voorsteden; de auto maakte Detroit eerst groot en daarna weer klein. Het begin van de rellen eind jaren zestig, die de leegloop verder aanwakkerden, wordt beschreven. Ook de Griekse familie verruilt Detroit voor een rustige voorstad. Niet zonder moeite overigens, want niet alleen de verhuizing van zwarte bewoners maar ook die van immigrantengroepen met een lagere status, zoals de Grieken, wordt tegengewerkt door makelaars.

Als man keert Cal aan het einde nog een keer terug in het kapotte Detroit van eind jaren zeventig. In de Griekse wijk, of wat daar nog van over is, zitten oude mannen aan tafeltjes langs de straat. In het centrum, tussen wolkenkrabbers met afgeplakte ramen, is het Renaissance Center in aanbouw, ’symbool van een wedergeboorte die er nooit was’.

 

Joseph O’Neill  -  Netherland (2008)

In een afgelegen kanaal in Brooklyn wordt het lichaam van Khamraj ‘Chuck’ Ramkissoon gevonden, een immigrant uit Trinidad die zijn Indiase voornaam heeft veramerikaanst. Het ligt er al twee jaar. Mensen die hem hebben gekend, worden ondervraagd. Een ervan is de Nederlandse expat Hans van den Broek. Wat weet hij van de man? Dat komen  we in het vervolg van de roman te weten. Of eigenlijk ook niet, want de vriendschap tussen de mannen is van het soort waarin veel wordt gezegd en tegelijk veel verzwegen.

Cricket is wat hen bindt. Chuck is scheidsrechter bij een wedstrijd van het gelegenheidsteam waarin Hans speelt. Het mag dan een wereldsport zijn, in New York is cricket een bezigheid van buitenstaanders. De spelers mogen pas gebruik maken van het veldje in Staten Island als de honkballers klaar zijn. Het gezelschap Caribische eilanders, Indiërs en Pakistanen ontleent tegelijk trots aan de sport, die zoveel verfijnder is en meer skills vereist dan honkbal. Voor Chuck is het een historische vergissing dat Amerika de sport nooit heeft omarmd. ‘Wil je een taste van hoe het is om hier zwart te zijn’, zegt hij tegen Hans, de enige blanke in het gezelschap, ‘trek een wit crickettenue aan.’

Hans woont alleen in de stad. Zijn vrouw Rachel, advocaat, is na 9/11 met hun zoon vertrokken naar Londen. Hij is achtergebleven in New York en werkt als analist bij een grote bank. ’s Avonds surft hij op Google Earth naar het Londense huis waarin zijn vrouw en zoon wonen, inzoomend op het opblaaszwembad in de tuin. Voor Rachel is de Irak-oorlog de definitieve reden om niet meer terug te willen. Hans moet een toekomst kiezen, maar verkeert met zijn gedachten juist vaak in het verleden. Bij zijn jeugd in Den Haag, die beschermd was maar ook vaderloos omdat zijn vader al op jonge leeftijd bij een auto-ongeluk om het leven kwam. Zijn zorgzame moeder bracht net zo vaak met hem de NRC rond tot hij zelf de route uit zijn hoofd kende, en nam de krantenwijk op zaterdag van hem over omdat hij die dag zijn cricketwedstrijd had. Zo vervult Nederland in Netherland de rol van een veilig en voorspelbaar paradijs, als contrast met het rauwe en in een post-9/11 neurose verkerende New York.

De stad wordt opmerkelijk vaak als een wildernis omschreven. Overal zijn zwermen vogels. De hitte en de zomerregens doen in Brooklyn het onkruid opschieten, de kelders onderlopen en jagen zwermen met virussen gewapende muggen door de straten. 

De roman heeft iets raadselachtigs en ongrijpbaars, meanderend tussen actuele gebeurtenissen en herinneringen aan lang en kort geleden. De charismatische, breedsprakige Chuck duikt steeds weer op in het leven van Hans. Het is een onwaarschijnlijke vriendschap. Chuck is de selfmade zakenman die overal kansen ziet, altijd bezig met tien dingen tegelijk, druk telefonerend en over alles een mening. Hans is een rationele aandelen-analist, ingebed in het grote bedrijfsleven. En in de wereldpolitiek, want hij analyseert de oliemarkten, al wil hij niet nadenken over de ethiek van de Irak-oorlog.

Tijdens een van hun ontmoetingen neemt Chuck de Nederlander mee naar een verlaten terrein in Brooklyn. Hij droomt van zijn eigen cricket-imperium. Een nieuw cricketterrein, gekoppeld aan de verkoop van kleding en materiaal; dat moet wel een succes worden, met het sterke gegroeide aantal immigranten uit cricketlanden. Het is meer dan een zakelijke droom, het is een missie.  

Maar wat voor soort ondernemer is Chuck? Waarom heeft hij een aparte telefoon voor ultrakorte gesprekjes?  Wie is de morsige Rus Abelsky, die hem zijn naam leent (want die biedt meer zakelijke kansen dan Ramkissoon) en acteert als de big shot tijdens zakelijke onderhandelingen? Je krijgt de indruk dat Hans het eigenlijk niet wil weten. Chuck betekent voor hem in de eerste plaats cricket, en cricket betekent beschaving.

Hoe goed kunnen we elkaar echt kennen? Dat is ook de vraag die Abelsky aan het eind van de roman stelt aan Hans als die, inmiddels weer herenigd met zijn gezin in Londen, hem opbelt om meer te horen over de achtergronden van Chucks noodlot. 'Je denkt zeker dat ik hem heb vermoord, omdat ik een Rus ben? Maar dat geeft niet. Jij kende Chuck niet zoals ik hem kende. Je weet alleen wat je weet.'

 

Jennifer Egan - Manhattan Beach (2017)

Een boek voor iedereen die van de zee houdt, en wie doet dat niet? Overal in het verhaal is het water aanwezig, zelfs al speelt het zich voor het grootste deel af op het land. Het begint met een uitje van de elfjarige Anna Kerrigan met haar vader Eddie in het crisisjaar 1934. Ze gaan op visite bij een zakenrelatie, ene Dexter Styles, die in een vrijstaand huis aan zee woont, in Manhattan Beach in Brooklyn. Anna speelt er met de dochter des huizes en vergaapt zich aan de rijkdom, veel groter dan die van haar eigen sappelende familie. Met blote voeten loopt ze de zee in. Het is meteen duidelijk dat ze onbevangen is en niet bang aangelegd. Styles vindt haar stoerder dan zijn eigen, wat verwende dochter.

Wat die zakelijke relatie tussen Kerrigan en Styles precies inhoudt, blijft in het ongewisse. De Ier is een hardwerkende, steile man. Met zorgen: zijn oudste dochter Lydia is meervoudig gehandicapt, wat hij als een straf ervaart die wordt verdubbeld omdat hij nauwelijks met haar kan communiceren, terwijl dat zijn vrouw en zijn jongste dochter Anna wel lukt.

Dan springt het verhaal vooruit naar 1943. Anna werkt op de Naval Yard, de marinewerf, in Brooklyn. De oorlog heeft de traditionele rolpatronen veranderd. Er werken honderden vrouwen op de werf, veel jonge mannen zijn overzee. Maar Anna wil meer dan het eentonige opmeten van scheepsonderdelen. Ze wordt de eerste vrouwelijke diver. Het is een levensgevaarlijk beroep: onder water aan schepen werken met een loodzware bepakking aan en het risico om een longembolie op te lopen bij te snel opstijgen.

Er heerst een broeierige oorlogssfeer in de stad. De gesprekken gaan over Pearl Harbor, over de krauts, over de laatste ontwikkelingen aan het oostfront in Rusland. Maar het blijft ook een oorlog op afstand. Er is tegelijk een gevoel van vrijheid en er wordt gefeest in de stad. Ook door Anna. Maar wel met een groot gemis: haar vader Eddie is al jaren spoorloos verdwenen, niet lang na dat bezoek aan Dexter Styles in Manhattan Beach. Het is duidelijk dat die er iets mee te maken heeft. Ze komt Styles weer tegen in één van zijn nachtclubs, waarna ze besluit om de zoektocht in te zetten naar haar vader.

Die Styles  – wiens echte, Italiaanse naam ook voor de lezer geheim blijft  – is geen karikaturale gangster. Zijn clubs moeten vooral classy zijn en hij droomt ervan om samen met zijn dochter een legale business op te zetten. Hij krijgt sympathieke trekken als hij voldoet aan het verzoek van Anna om haar zieke zus Lydia één keer de zee te laten zien. Styles haalt de zussen op in zijn auto, waarna ze met zijn drieën het passagiersschip de Queen Mary de Atlantische Oceaan op zien varen. Vol met oorlogstroepen, zegt Styles, en te snel om te worden opgemerkt door de Duitse onderzeeërs.

Als Anna hem uiteindelijk opbiecht dat ze de dochter van Eddie Kerrigan is en op zoek naar haar vader, krijgt ze geen antwoorden. 'Zou jij niet willen dat jouw dochter je komt zoeken als je verdwijnt?' vraagt ze aan Styles. 'Dat is het laatste wat ik zou willen,' antwoordt de crimineel. 'Ik zou willen dat ze veilig is.' Als Lydia kort daarna overlijdt en haar moeder uit New York vertrekt, is Anna alleen in de stad, zoals zoveel jonge vrouwen. In die leegte wordt het gemis van haar vader steeds sterker. Ze weet dat hij nog leeft.

En dat is ook zo. In het tweede deel van de roman blijkt Eddie Kerrigan al jaren te zwerven over zee. Hij is opgeklommen tot officer en vertrekt uit San Francisco op een schip vol met tanks en ander oorlogsmaterieel. Pas buiten de Golden Gate horen ze dat de bestemming het Panamakanaal is. De opluchting aan boord is groot, want ‘alles is beter dan Moermansk’.  Maar het wordt alsnog een helletocht. Wat volgt is een prachtige beschrijving van de microkosmos op het schip; de onderlinge vernederingen, de oeverloze gesprekken tussen de bemanningsleden, die vooral geheimen en leed moeten verbergen. Je kunt vanaf het strand mijmeren over avontuur terwijl de schepen aan de horizon voorbij glijden, lijkt de schrijfster duidelijk te maken, maar de zee is niet de plek waar de mens thuishoort. 

Op het schip gaan Eddies gedachten terug naar het moment waarop hij aanklopt bij Styles, omdat hij dringend geld nodig heeft om een medische stoel voor de gehandicapte Lydia te kunnen aanschaffen. Naar hoe hij wordt aangenomen om voor de crimineel te komen werken en hoe bevrijd hij zich op dat moment voelt, nog niet wetend dat het zal eindigen in een jarenlange verbanning op het water.

Geodicht

Blauwe luchten zonder veeg

Straten verstild en bijna leeg

Ontwijkingsdans op het trottoir

Geleid door minuscuul gevaar

Een rampenfilm, ook nog vertraagd

Vele momenten geduld gevraagd

Het volume is omlaaggebracht

Stemmen klinken helder en zacht

Gefluister in een andere taal

Een nieuw en vreemd normaal

Nederland in 2120

                                                                                                                    Afbeelding: De Volkskrant

Wat je ook kunt zeggen over de klimaatverandering, het zorgt in elk geval voor een terugkeer van de ruimtelijke ordening. Even leek Nederland wel zo’n beetje klaar. Maar de stijgende zeespiegel en de noodzaak van schone energie en een natuurvriendelijker landbouw vragen opnieuw om een grote verbouwing. De laatste tijd verschijnen er regelmatig kaarten van een toekomstig Nederland. Vaak staat het Westen daarin onder water, waarbij in het beste geval nog een paar steden zijn bewaard. Amsterdam als Venetië, maar dan echt. 

Een team onderzoekers van Wageningen University maakte een toekomstvisie van hoe Nederland er over honderd jaar uit zou kunnen zien. Het wordt vooral groener, met flink wat aanplant van bos. De duinen worden versterkt, de Noordzee wordt intensief gebruikt als wingewest voor energie en duurzaam voedsel, met oesters en zeewierteelt op windmolenparken. Steden groeien alleen nog in het hogere deel van het land. In Brabant komt er zelfs een hele nieuwe stedenrij bij, de ‘randzandstad’. 

Op het artikel in de Volkskrant en de bijbehorende kaart kwamen veel positieve reacties. Er is opluchting dat er niet eens zo veel verandert. Het ziet er aantrekkelijk uit, een land met meer bos en water. De grote steden worden doorsneden door dikke groene en blauwe aders, wat meteen vriendelijker oogt. De vele kleine steden liggen half verscholen in het bos, als huisjes in een recreatiepark. En daar houden mensen van. Er is nog iets: de bebouwing is bruin gekleurd. Daardoor valt ze bijna niet op en lijkt het alsof ze opgaat in de natuur. Als experimentje heb ik een paar uitsneden gemaakt en de steden rood gekleurd in plaats van bruin. Dan zie je opeens beter hoe verspreid de bebouwing is ingetekend.

Brabant wordt nog meer dan nu een stedenzwerm van kleine en middelgrote kernen. In het Noorden mogen plaatsen als Hoogeveen, Assen en Drachten uitdijen tot enorme afmetingen. Het totale oppervlak aan stedelijke bebouwing neemt dus flink toe in het Nederland van het Wageningse team. Een vreemde keuze voor een visie die in het teken staat van duurzaamheid. Als de bebouwing zo verspreid wordt, hoeveel ruimte blijft er dan écht over voor de natuur en voor natuurlijke landbouw? Want bestaande kernen zullen blijven bestaan. Mensen zullen werken, recreëren en zich verplaatsen in het omliggende gebied, dat natuurlijk niet zo netjes leeg zal zijn als op de kaart. 

De Wageningse onderzoekers hebben duidelijk niet veel met grootstedelijkheid en dichtheid. Dat blijkt ook uit het artikel in de Volkskrant, waarin één van de teamleden zegt dat een metropool ‘niet in de Nederlandse cultuur past’ en dat ‘mensen in kleine steden gelukkiger zijn’. Het zijn opmerkingen die helemaal passen in de Nederlandse planningstraditie. We hebben ons land altijd heel gelijkmatig gehouden. De groei van de grote steden is afgebogen naar suburbane groeikernen. We hebben vinexwijken gebouwd die in naam onderdeel zijn van de stad maar in de praktijk toch vaak zeeën van kleinstedelijke en dorpse laagbouw. En nu is het een self fulfilling prophecy geworden: Nederlanders houden niet van grootstedelijkheid. Dus op een toekomstkaart gaan we geen spannende dingen doen met grote steden waarin de voordelen van stedelijke verdichting, zowel ecologisch als in andere opzichten, worden benut. Dan tekenen we liever een vriendelijk ecodorp, op een kaart waarbij iedereen direct een vakantiegevoel krijgt. 

Op deze pagina meer uitleg over het project en een grote versie van de toekomstkaart Nederland in 2120.